Osnovne informacije
O gradu
Pljevlja s okolinom imaju veoma burnu i bogatu prošlost. Najstariji sačuvani tragovi ljudskog života potiču iz drugog milenijuma prije nove ere i pripadaju ranom bronzanom dobu. Arheološki nalazi koji svjedoče o životu ljudi u ovom kraju otkriveni su u selu Gotovuša, desetak kilometara sjevero-zapadno od Pljevalja. Tu su nađeni tumuli (grobnice od nasute zemlje i kamena), igle, kopče-fibule, spiralne narukvice, grivne od bronze i drugi predmeti.
Iz ovog prioda je i jedno nalazište alki i perli, otkriveno u Kalušićima. U drugoj polovini prvog milenijuma prije nove ere ovaj kraj je bio naseljen plemenom Pirusti koji su bili vješti rudari i hrabri ratnici. Pirusti su u trećem vijeku prije nove ere ušli u sastav velikog plemenskog saveza, poznatog pod imenom Ilirska država. Prisustvo rimske civilizacije od prvog do četvrtog vijeka potvrđuju iskopine naselja Municipijum S pronađene u Kominima. Poznato je samo početno slovo njegovog imena, jer se samo ono kao skraćenica nalazi na nadgrobnim pločama. Smatra se da je Municipijum S nastao u drugom vijeku nove ere, a takođe da je bio i jedno od najznačajnijih municipalnih (opštinskih) naselja u unutrašnjosti provincije Dalmacije, u čiji su sastava ulazile sve lirske oblasti. I pored snažnog rimskog uticaja dugo se održavao ilirski element, koji je postepeno prihvatio rimsku kulturu, a u trećem i četvtom vijeku i hrišćansku religiju, ali i uspijevalo da očuva svoju individualnost. Nalazeći se na važnoj saobraćajnici kojom su se kretale rimske legije od Salone (Solin) prema unutrašnjosti Municipijum S imao je strateški i ekonomski značaj i bio centar jedne dosta prostrane vojno-administrativne oblasti. Takođe, šira pljevljaska okolina bogata je arheološkim nalazima iz ovog perioda. Tako je u Potpeću, 14 kilometara južno od Pljevalja, konstatovano postojanje jednog manjeg rimskog naselja, u Lever Tari su otkriveni ostaci svetilišta u slavu rimskog božanstva Mitre, a duž pomenutog rimskog puta brojni miljokazi.
Dolaskom Slovena krajem šestog i početkom sedmog vijeka zaustavljen je snažan ekonomski i kulturni razvoj ovog kraja, a tada je i najvjerovatnije razoren Municipijum S . Nešto kasnije niču slovenski gradovi na ruševinama ili u blizini važnije zatečenih naselja. Tako je i u blizini Municipijuma S nastalo rano slovenačko naselje, koji se u spisima vizantijskog cara Konstantina iz desetog vijeka pominje kao grad Breznik. Grad Breznik i cio kraj bili su kasnije u sastavu države Raške. Krajem XV vijeka Pljevlja padaju pod tursku vlast. Dolaskom Turaka Pljevlja dobijaju novo ime Taslidža , što u prevodu znači kamena banja. Privredni razvoj ne stagnira već, naprotiv, tokom XVI i XVII vijeka, Pljevlja se razvijaju u jak trgovinsko – zanatlijski centar. To je uzrokovalo da se 1575. godine iz Foče u Pljevlja, premješta sjedište herecegovačkog sandžak bega, gdje je ostao do 1833. godine kada prelazi u Mostar. U to vrijeme Pljevlja su smatrana posle Mostara najvećim gradom u Hercegovini. Od XVIII vijeka privredni razvoj Pljevalja stagnira kao posljedica uticaja snažnog turskog feudalnog sistema. Položaj hrišćanskog stanovništva je počeo naglo da se pogoršava sa slabljenjem Turskog carstva. Nameti su se neprekidno umnožavali i povećavali, a pljačka i zlostavljanje su bili sve češći.
Desetog septembra 1879.godine u Pljevlja je ušla Austougarska vojska koja se zadržala sve do 1908. godine. Prema odredbama Berlinskog kongresa, pored prava na okupaciju Bosne i Hercegovine, Austro-Ugarskoj je prećutno priznat poseban interes u Sandžaku time što joj je dozvoljeno da u Pljevljima, Priboju i Prijepolju drži svoju vojsku. Gotovo tridesetogodišnje prisustvo austrougarske vojske imalo je odraza na ekonomska i društvena dešavanja u Pljevljima. Za potrebe garnizona podignuti su moderni vojni logor i niz drugih objekata, čime se, htjela pokazati nadmoć evropske civilizacije. Turske vlasti su prihvatile izazov i počele da podižu više javnih objekata. Zahvaljujuči tome pljevaljska kasaba je promijenila izgled. Na osnovu Turskog popisa iz 1908. godine Pljevlja su imala 14 000 stanovnika. Po završetku drugog balkanskog rata dogovorom između Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, ozvaničenog 1913. godine, bukureškim mirovnim ugovorom, Pljevlja po prvi put ulaze u sastav Crne Gore.
Izbijanjem prvog svjetskog rata, pljevaljska divizija od 6 000 vojnika ulazi u sastav Crnogorske sandžačke vojske, koja je pod komandom serdara Janka Vukotića, učestvovala u svim operacijama, pa i u čuvenoj mojkovačkoj bici 7. januara 1916. godine.
Nastankom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine pljevaljska opština biva podijeljena na dva sreza – pljevaljski i boljanički, da bi 1929. godine ušla u sastav Zetske banovine.
U drugom svjetskom ratu Pljevlja su takođe pretrpjela velike patnje i stradanja. Pored 570 poginulih partizanskih boraca, u Pljevljima je bilo još 1 830 žrtava rata. U noći 1.decembra 1941. godine, odigrala se čuvena pljevaljska bitka. U okupaciji grada tokom rata smjenjivale su se italijanska i njemačka vojska. Pljevlja su prvi put oslobođena 22. septembra i bila slobodna do 15. decembra 1943. godine. Konačno oslobođenje se desilo 20. novembra 1944.godine. Danas se taj dan obilježava kao dan Opštine Pljevlja.
Prema posljednjem popisu na teritoriji pljevljaske opštine 2003. godine življelo je 35 751 stanovnika. Evo kako se broj stanovnika, prema raspoloživim podacima kretao od 1921. godine:
• 1921. – 26 798,
• 1931. – 31 436,
• 1948. – 35 926,
• 1953. – 40 876,
• 1961. – 46 677,
• 1971. – 46 843,
• 1981. – 43 316,
• 1991. – 39 578,
• 2003. – 35 751.
Legenda kaže da su Pljevlja dobila ime po ljevi koju je vjetar raznosio po gradu sa bogatih manastirskih imanja na kojima se razvijalo žito. Bogatstvu grada je pored trgovine i karavanskog puta za Carigrad, značajno doprinosilo i rudarstvo. U rudniku „Šuplja Stijena“ olovo i cink su vadili još Sasi. Pljevljaci su, prvo preko Dubrovnika a kasnije i sami, u Italiju, u znatnim količinama izvozili kože, vosak, olovo, živu… Turskim osvajanjem Pljevlja u XVI vijeku ponovo mijenjaju ime u Raslidža (Taslidže), što na turskom znači – kamena banja. I za vrijeme Turaka, Pljevlja ostaju značajno gradsko naselje i poznat trgovački centar. Od 1580. do 1833. godine su sjedište hercegovačkog sandžak-bega, a u XVII vijeku jedno vrijeme i sjedište hercegovačkog vezira. Smatrana su poslije Mostara najvećim gradom u Hercegovini. Po pisanju Evdije Čelebije, Pljevlja su potpuno izgorjela 1682. u velikom požaru, a 1818. godine u eksploziji barutane izgorjela je cijela čaršija i stradao veliki broj stanovnika. Austrougarska vojska 1879.godine došla u Pljevlja i formirala vojni garnizon. U Pljevljima je tokom sljedećih tridesetak godina egzistirala austrougarska vojna i turska civilna vlast.
U gradu ovako burne prošlosti, u kojem su se često smjenjivali gospodari i upravljači, mnogo istorijskih spomenika je uništeno ili oštećeno. Neki od njih su uništeni u bitkama za osvajanje Pljevalja, dio njih je stradao u požarima koji su Pljevlja, kako je zabilježeno, zadesili dva puta, a neke je dokusurio zub vremena i ljudska nebriga.
Već srednjovjekovnih spomenika ima više i različitog su stepena očuvanosti. Kod sela Kozice, 20 km od Pljevalja nalaze se ostaci grada Koznika koji se u dokumentima pominje u prvoj polovini XV vijeka, a koji je najvjerovatnije bio zaštita obližnjeg rudnika olova i cinka.
Izuzetno bogatog fonda sa oko 5000 muzejskih jedinica i velikim studijskim materijalom sa dosad istraženih lokaliteta, praktično u kontinuitetu prati istoriju ljudskog življenja na prostorima pljevaljskog kraja od rane praistorije do danas, što je nekih dvadesetak hiljada godina. Desetine hiljada iskopanih kremnih, kamenih i koštanih artifakata rezultat su dugogodišnjeg istraživačkog rada sa praistorijskih ljudskih staništa u kanjonu rijeke Ćehotine, pećine pod Gospića vrhom, Mališine stijene, potkapine pod Medenom stijenom datirajući ih u najstarija istražena praistorijska ljudska staništa na prostoru Crne Gore.
Na oko 1,5 km od grada, pritiješnjen stijenjem, okružen bujnim zelenilom i mirom koji remeti tek žubor Biserke, nalazi se Manastir Sveta Trojica (u nekim dokumentima se pominje i kao Vrhobreznica). Najvjerovatnije je sagrađen na ostacima manastira iz nemanjićkog perioda. Prvi pisani pomen „Svete Trojice“ potiče iz 1537.godine, kada ga je pomenuo jeremonah Sava, prvi poznati trojički prepisivač. Više puta obnavljan i dogradjivan, današnji oblik ima od XVI vijeka kada je za vrijeme igumana Visariona sagrađena glavna crkva. Krajem istog vijeka dozidana je priprata, dar monaha Georgija Poblaćanina njegovog sina Ananija i sinovca spahije Vojina. I priprata i naos su živopisani do kraja XVI vijeka. Živopisanje je obavio pop Strahinja iz Budimlja, ugledan životopisac koji je oslikao više crkava i manastira krajem XVI i početkom XVII vijeka. U XVI, XVII i XVIII vijeku manastir Sveta Trojica je bio poznat i kao vrlo značajan prepisivački i književni centar. Više desetina rukopisnih knjiga nastalo je u „Svetoj Trojici“ kao djela trojičkih dijaka (prepisivača). Najznačajniji stvaralac na ovom polju je čuveni Gavrilo Trojičanin koji je između 1633. i 1651.prepisao više knjiga od kojih su najpoznatije: Šestodnev Jovana Egzarha, Kozma Indikoplov, nastavak Vrhobrezničkog Hronografa, više Psaltira i još nekoliko značajnih knjiga. Istovremeno sa Gavrilom Trojičaninom u manastiru je stvarao iluminahor i ikonopisac Andrija Raičević koji je svojim vrlo uspjelim minijaturama ukrasio rukopis Šestodnev i Kozma Indikoplov. Za Raičevića se vezuje i nekoliko ikona nastalih polovinom XVII vijeka. U manastirskoj biblioteci se čuvaju i vrijedne knjige na pergamentu i papiru iz XIII i XIV vijeka, kao i poznati korekturni tabaci. Mileševske štamparije iz 1557.godine, koji spadaju među najstarije dosad poznate orekturne tabake. Tu su i 824 turska dokumenta koji se odnose na sam manastir ili na njegova brojna imanja. Nažalost neki od značajnih rukopisa nastalih u „Svetoj Trojici“ nalaze se u inostranim muzejima i arhivima: u Pragu se nalazi dio Vrhobremničkog hronografa (ljetopisa), kao i jedan psaltir, a u Rusiji u Sankt Peterburgu poznati Pljevaljski Službenik iz XIV vijeka. Manastirska riznica, pored više dragocjenih predmeta od srebra, zlata i drveta vezanih za bogosluženje, sadrži i vrijedne stare tkanine i crkveni vez, okove za knjige, veliki pozlaćeni putir Igumana Stefana, vrlo poznat, izvanredno izrađen Kivot (Darohranilica iz 1576.), srebrom okovan „štap“ Svetog Save… U njoj se nalaze i predmeti izašli iz radionice poznatog zlatara XVI vijeka Jovana Hočanina (Fočanina). U manastiru se čuvaju vrata i dvije pjevnice rađene u rijetkoj i jako skupoj tehnici koštane intarzije. U požaru 1859. godine, potpuno su izgorjeli manastirski konaci koji su znalački obnovljeni nešto kasnije i sa crkvom u sredini čine vrlo skladnu cjelinu. Manastir Sveta Trojica je za sve vrijeme turske vlasti bio jedan od najznačajnijih vjerskih, prosvjetnih, kulturnih i nacionalnih stožera pravoslavnog stanovništva ne samo pljevaljskog kraja već i stanovnika tadašnje Crne Gore, Stare Raške i tzv. Hercegovačkog Sandžaka.
Pored Manastira Sveta Trojica kao najstarijeg i najznačajnijeg pravoslavnog hrama, u pljevaljskom kraju se nalaze ostaci ili se pominju u dokumentima još petnaestak manastira i crkava iz nemanjićkog i nešto kasnijeg perioda. U Djurđevića Tari, 35 km od Pljevalja ovih godina se obnavlja Manastir Svetog Arhangela Mihaila iz XIV vijeka, srušen krajem prošlog vijeka.
Postoje mišljenja da je Husein-pašina džamija građena po planovima tada poznatog majstora Harduina koji je projektovao i Mostarski most. U svakom slučaju iako ne velika, džamija predstavlja jednu od najljepših i najskladnijih islamskih bogomolja na Balkanu. Sa svojim 42 metra visokim, vitkim minaretom, sa nekoliko kupola i dvije slijepe, dekorativne kupolice, izvanredno uspjelim spoljašnjim i unutrašnjim dekoracijama, pravo je arhitektonsko remek djelo visokog sklada i originalnosti. U džamiji se čuvaju neki od najljepših islamskih rukopisa kod nas, kao i više vrijednih starih knjiga, posebno poznat Kuran iz XVI vijeka, a cijela unutrašnjost džamije je zastrta starim, skupocjenim misirskim tepisima.
