Dolaskom Slovena krajem šestog i početkom sedmog vijeka zaustavljen je snažan ekonomski i kulturni razvoj ovog kraja, a tada je i najvjerovatnije razoren Municipijum S . Nešto kasnije niču slovenski gradovi na ruševinama ili u blizini važnije zatečenih naselja. Tako je i u blizini Municipijuma S nastalo rano slovenačko naselje, koji se u spisima vizantijskog cara Konstantina iz desetog vijeka pominje kao grad Breznik . Grad Breznik i cio kraj bili su kasnije u sastavu države Raške. Krajem petnestog vijeka Pljevlja padaju pod tursku vlast. Dolaskom Turaka Pljevlja dobijaju novo ime Taslidža , što u prevodu znači kamena banja. Privredni razvoj ne stagnira već, naprotiv, tokom šesnaestog i sedamnaestog vijeka, Pljevlja se razvijaju u jak trgovinsko-zanatlijski centar centar. To je uzrokovalo da se 1575. godine iz Foče u Pljevlja, premješta sjedište herecegovačkog sandžak bega, gdje je ostao do 1833, kada prelazi u Mostar. U to vrijeme Pljevlja su posle Mostara bila najveći grad u Hercegovini. Od osamnaestog vijeka privredni razvoj Pljevalja stagnira kao posledica uticaja snažnog turskog feudalnog sistema. Položaj hrišćanskog stanovništva počeo je naglo da se pogoršava sa slabljenjem Turskog carstva. Nameti su se neprekidno umnožavali i povećavali, a pljačka i zlostavljanje su bili sve češći.

Desetog septembra 1879.godine u Pljevlja je ušla Austougarska vojska koja se u njima zadržala sve do 1908. godine. Prema odredbama Berlinskig kongresa, pored prava na okupaciju Bosne i Hercegovine, Austro-Ugarskoj je prećutno priznat poseban interes u Sandžaku time što joj je dozvoljeno da u Pljevljima, Priboju i Prijepolju drži svoju vojsku. Gotovo tridesetogodišnje prisustvo austrougarske vojske imalo je odraza na ekonomska i društvena dešavanja u Pljevljima. Za poterbe garnizona podignuti su moderni vojni logor i niz drugih objekata, čime se, htjela pokazati nadmoć evropske civilizacije. Turske vlasti su prihvatile izazov i počele da podižu više javnih objekata. Zahvaljujuči tome pljevaljska kasaba je promijenila izgled. Na osnovu Turskog popisa iz 1908. godine Pljevlja su imala 14000 stanovnika. Po završetku drugog balkanskog rata dogovorom između Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, ozvaničenog 1913. godine, bukureškim mirovnim ugovorom, Pljevlja po prvi put ulaze u sastav Crne Gore.

Izbijanjem prvog svjetskog rata, pljevaljska divizija od 6000 vojnika ulazi u sastav Crnogorske sandžačke vojske, koja je pod komandom serdara Janka Vukotića, učestvovala usvim operacijama pa i u čuvenoj mojkovačkoj bici 7. januara 1916. godine.

Nastankom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine pljevaljska opština biva podijeljena na dva sreza – pljevaljski i boljanički, da bi 1929. godine ušla u sastav Zetske banovine.

U drugom svjetskom ratu Pljevlja su takođe pretrpjela velike patnje i stradanja. Pored 570 poginulih partizanskih boraca, u Pljevljima je bilo još 1830 žrtava rata. U noći 1.decembra 1941. godine, odigrala se čuvena pljevaljska bitka. U okupaciji grada tokom rata smjenjivale su se italijanska i njemačka vojska. Pljevlja su prvi put oslobođena 22. septembra i bila slobodna do 15. decembra 1943. godine. Konačno oslobođenje se desilo 20. novembra 1944.godine. Danas se taj dan obilježava kao dan Opštine Pljevlja.

Prema poslednjem popisu na teritoriji pljevljaske opštine 2003. godine življelo je 35751 stanovnika. Evo kako se broj stanovnika, prema raspoloživim podacima kretao od 1921. godine:

•   1921. – 26798,
•   1931. – 31436,
•   1948. – 35926,
•   1953. – 40876,
•   1961. –  46677,
•   1971. – 46843,
•   1981. – 43316,
•   1991. – 39578,
•   2003. – 35751.

 

 

Smatra se da je prvo naselje na mjestu današnjih Pljevalja nastalo u vrijeme Ilira, tačnije njihovog plemena Pirusta u III-II vijeku prije naše ere. Rimljani koji su tadašnja Pljevlja oteli Ilirima došli su u ove krajeve oko I vijeka naše ere. Postoje mišljenja da je već tada na ovom prostoru nastao veći grad koji je pripadao provinciji Dalmaciji. Dosadašnja arheološka ispitivanja na lokaciji sela Komini, 3 km zapadno od Pljevalja potvrdila su da je na ovom području postojao grad sa svim potrebnim gradskim sadržajima. Poznato je i prvo slovo imena grada pa je tako lokalitet nazvan Municipium «S».

 

 

Dolazak Slovena nije precizno datiran, najvjerovatnije se radi o VI-VII vijeku. Naselje koje su Sloveni podigli na ruševinama rimskog grada nazvano je Breznica po rijeci Breznici koja protiče cijelom dužinom pljevaljske kotline. Breznica – ime naselja, a i ime stare srpske Župe, zadržalo se sve do tridesetih godina XV vijeka kada se u dokumentima prvi put pominju Pljevlja. Po svemu sudeći Pljevlja su bila značajan trgovački grad na raskrsnici puteva iz Dubrovnika, Kotora i Bosne za Carigrad.

 

Legenda kaže da su Pljevlja dobila ime po ljevi koju je vjetar raznosio po gradu sa bogatih manastirskih imanja na kojima se razvijalo žito. Bogatstvu grada je pored trgovine i karavanskog puta za Carigrad, značajno doprinosilo i rudarstvo. U rudniku «Šuplja Stijena» olovo i cink su vadili još Sasi. Pljevljaci su, prvo preko Dubrovnika a kasnije i sami, u Italiju, u znatnim količinama izvozili kože, vosak, olovo, živu… Turskim osvajanjem Pljevlja u XVI vijeku ponovo mijenjaju ime u Raslidža (Taslidže), što na truskom znači – kamena banja. I za vrijeme Turaka, Pljevlja ostaju značajno gradsko naselje i poznat trgovački centar. Od 1580. do 1833. godine su sjedište hercegovačkog sandžak-bega, a u XVII vijeku jedno vrijeme i sjedište hercegovačkog vezira. Smatrana su poslije Mostara najvećim gradom u Hercegovini. Po pisanju Evdije Čelebije, Pljevlja su potpuno izgorjela 1682. u velikom požaru, a 1818. godine u eksploziji barutane izgorjela je cijela čaršija i stradao veliki broj stanovnika. Austrougarska vojska 1879.godine došla u Pljevlja i formirala vojni garnizon. U pljevljima je tokom sledećih tridesetak godina egzistirala austrougarska vojna i turska civilna vlast.

Austro-Ugarska je napustila Pljevlja 1908.godine, a Crna Gora i Srbija su i oslobodile od Turaka 27.oktobra 1912.godine, poslije skoro 450 godina.

 

 

 

 

U gradu ovako burne prošlosti, u kome su se često smjenjivali gospodari i upravljači, mnogo istorijskih spomenika je uništeno ili oštećeno. Neki od njih su uništeni u bitkama za osvajanje Pljevalja, dio njih je stradao u požarima koji su Pljevlja, kako je zabilježeno, zadesili dva puta a neke je dokusurio zub vremena i ljudska nebriga.

Ostaci ilirskih tumula razasuti su na više mjesta u pljevaljskom kraju i oni predstavljaju jedina svjedočanstva prisustva Ilira u našim krajevima.

 

Svakako najznačajniji dosad pronadjeni ostatak starog vijeka je arheološki lokalitet rimskog grada «Municipuium S», 3 km jugozapadno od Pljevalja u selu Komini. Na nekoliko hektara, ispod tankog sloja zemlje, leže konture rimskog grada sa bedemima, monumentalnim gradjevinama, gradskim ulicama i nekropalama. Detaljnija arheološka iskopavanja izvršena su samo na pronadjene dvije nekropolje koje su iscrpno proučene. Mladja tzv. Nekroplola II je

 

obimnija i bogatija arheološkim materijalom Obje se mogu datirati izmedju II i IV vijeka naše ere. U nekropoli II pronadjeni su predmeti vezani za rimsku religiju, kulturu, ekonomiju kao i mnoštvo predmeta za svakodnevnu upotrebu. Sav pokretni materijal sa ovog nalazišta smješten je u Zavičajnom muzeju u Pljevljima.

 

Već srednjovjekovnih spomenika ima više i različitog su stepena očuvanosti. Kod sela Kozice, 20 km od Pljevalja nalaze se ostaci grada Koznika koji se u dokumentima pominje u prvoj polovini XV vijeka a koji je najvjerovatnije bio zaštita obližnjeg rudnika olova i cinka.

Desetak kilometara od Pljevalja na brdu Kukanj nalaze se ruševine velike ljetne rezidencije znamenitog Herceg Stjepana Vukovića-Kosače, iz prve polovine XV vijeka. Grad Kukanj se više puta pominje u dokumentima koji se nalaze u dubrovačkom arhivu. Sagradjen je na brdu iznad Ćehotine, Kukanj potpuno dominira okolinom. Čak i njegove ruševine djeluju moćno, moguće je locirati kule, osmatračnice, bedeme koji su okruživali grad. Srušili su ga Turci vjerovatno poslije 1465.godine, kada su po drugi put porazili Herceg Stjepana i kad su Pljevlja i pljevaljski kraj pali pod tursku vlast.

 

 

Zavičjani muzej u Pljevljima je osnovan 1952.godine,i smješten je u ne sasvim odgovarajući prostor u Domu kulture. Po svom statusu predstavlja muzej kompleksnog tipa, sa odeljenjima za istoriju, arheologiju i etnologiju kao i vrijednom umjetničkom zbirkom dijela poznatih jgoslovenskih autora XIX i XX vijeka.

 

Izuzetno bogatog fonda sa oko 5000 muzjskih jedinica i velikim studijskim materijalom sa dosad istraženih lokaliteta, praktično u kontinuitetu prati istoriju ljudskog življenja na prostorima pljevaljskog kraja od rane praistorije do danas, što je nekih dvadesetak hiljada godina. Desetine hiljada iskopanih kremnih, kamenih i koštanih artifakata rezultat su dugogodišnjeg istraživačkog rada sa praistorijskih ljudskih staništa u kanjonu rijeke Ćehotine, pećine pod Gospića vrhom, Mališine stijene, potkapine pod Medenom stijenom datirajući ih u najstarija istražena praistorijska ljudska staništa na prostoru Crne Gore.

Dobijanjem nekog prostora primjerenijeg njegovim velikim mogućnostima Muzej bi znatnije doprinio kulturnoj a samim tim i turističkoj ponudi grada.

 

 

 

Na oko 1,5 km od grada, pritiješnjen stijenjem, okružen bujnim zelenilom i mirom koji remeti tek žubor Biserke nalazi se Manastir Sveta Trojica (u nekim dokumentima se pominje i kao Vrhobreznica). Najvjerovatnije je sagradjen na ostacima manastira iz nemanjićkog perioda. Prvi pisani pomen «Svete Trojice» potiče iz 1537.godine, kada ga je pomenuo jeremonah Sava, prvi poznati trojički prepisivač. Više puta obnavljan i dogradjivan, današnji oblik ima od XVI vijeka kada je za vrijeme igumana Visariona sagradjena glavna crkva. Krajem istog vijeka dozidana je priprata, dar monaha Georgija Poblaćanina njegovog sina Ananija i sinovca spahije Vojina. I priprata i naos su živopisani do kraja XVI vijeka. Živopisanje je obavio pop Strahinja iz Budimlja, ugledan životopisac koji je oslikao više crkava i manastira krajem XVI i početkom XVII vijeka. U XVI, XVII i XVIII vijeku manastir Sveta Trojica je bio poznat i kao vrlo značajan prepisivački i književni centar. Više desetina rukopisnih knjiga nastalo je u «Svetoj Trojici» kao djela trojičkih dijaka (prepisivača). Najznačajniji stvaralac na ovom polju je čuveni Gavrilo Trojičanin koji je izmedju 1633. i 1651.prepisao više knjiga od kojih su najpoznatije : Šestodnev Jovana Egzarha, Kozma Indikoplov, nastavak Vrhobrezničkog Hronografa, više Psaltira i još nekoliko značajnih knjiga. Istovremeno sa Gavrilom Trojičaninom u manastiru je stvarao iluminahor i ikonopisac Andrija Raičević koji je svojim vrlo upsjelim minijaturama ukrasio rukopisa Šestodnev i Kozma Indikoplov. Za Raičevića se vezuje i nekoliko ikona nastalih polovinom XVII vijeka. U manastirskoj biblioteci se čuvaju i vrijedne knjige na pergamentu i papiru iz XIII i XIV vijeka kao i poznati korekturni tabaci. Mileševske štamparije iz 1557.godine, koji spadaju medju najstarije dosad poznate orekturne tabake. Tu su i 824 turska dokumenta koji se odnose na sam manastir ili na njegova brojna imanja. Nažalost neki od značajnih rukopisa nastalih u «Svetoj Trojici» nalaze se u inostranim muzejima i arhivima: u Pragu se nalazi dio Vrhobremničkog hronografa (ljetopisa), kao i jedan psaltir a u Rusiji u Sankt Peterburgu poznati Pljevaljski Službenik iz XIV vijeka. Manastirska riznica, pored više dragocjenih predmeta od srebra, zlata i drveta vezanih za bogosluženje, sardži i vrijedne stare tkanine i crkveni vez, okove za knjige, veliki pozlaćeni putir Igumana Stefana, vrlo poznat, izvanredno izradjen Kivot (Darohranilica iz 1576.), srebrom okovan «štap» Svetog Save… U njoj se nalaze i predmeti izašli iz radionice poznatog zlatara XVI vijeka Jovana Hočanina (Fočanina). U manastiru se čuvaju vrata i dvije pjevnice radjene u rijetkoj i jako skupoj tehnici koštane intarzije. U požaru 1859. godine, potpuno su izgorjeli manastirski konaci koji su znalački obnovljeni nešto kasnije i sa crkvom u sredini čine vrlo skladnu cjelinu. Manastir Sveta Trojica je za svo vrijeme turske vlasti bio jedan od najznačajnijih vjerskih, prosvjetnih, kulturnih i nacionalnih stožera pravoslavnog stanovništva ne samo pljevaljskog kraja več i stanovnika tadašnje Crne Gore, Stare Raške i tzv. Hercegovačkog Sandžaka. Pored Manastira Sveta Trojica kao najstarijeg i najznačajnijeg pravoslavnog hrama, u pljevaljskom kraju se nalaze ostaci ili se pominju u dokumentima još petnajestak manastira i crkava iz nemanjićkog i nešto kasnijeg perioda.U Djurdjevića Tari, 35 km od Pljevalja ovih godina se obnavlja Manastir Svetog Arhangela Mihaila iz XIV vijeka, srušen krajem prošlog vijeka.

U drugoj polovini XVI vijeka, tačnije oko 1570.godine, sazidana je crkva Svetog Nikole u Dubočici. Gradnjom vještačkog jezera na Ćehotini za potrebe ljevaljske termoelektrane, prvobitna crkva je izmještena u Otiloviše desetak kilomentara dalje i kompletno restaurirana. Na oko 5 km od Pljevalja, na Ilinom brdu nazali se crkva Svetog Ilije iz 1769.godine, više puta rušena i obnavljana. Tek 1927.godine u Pljevljima je na Raskrsnici sagradjena gradska crkva posvećena Prepodobnoj mati Paraskevi u narodu poznatoj Svetoj Petki. Datum 27.oktobar vrlo je značajan za Pljevlja i Pljevljake. Tog dana 1912.godine Pljevlja su oslobodjena od Turaka, poslije viševjekovnog ropstva a istog datuma 1918.godine od Austro-Ugarske na kraju I svjetskog rata.

 

 

Ni za vrijeme nastanka Husein-pašine džamije nama potpuno preciznih podataka. Sagradjena je najvjerovatnije 1569.godine, kao zadužbina visokog dostojanstvenika u tadašnjoj turskoj upravi Husein-paše Boljaniča, koji je porijeklom iz sela Poljanića, dvadesetak kilometara od Pljevalja.

 

U rodbinskim vezama sa čuvenim i vrlo moćnim vezirom Muhamed-pašom Sokolovićem i vjerovatno pod njegovim patronatom, Husein-paša Boljanić je u drugoj polovini XVI vijeka i početkom XVII vijeka na carskom dvoru u Carigradu napravio izvanrednu karijeru. Izmedju ostalog je bio namjesnik u Misiru (Egiptu) sa titulom carskog vezira, namjesnik Bagdada, namjesnik hercegovačkog sandžaka i namjesnik Bosanskog Ealjata. U skladu sa tadašnjim turskim običajima, darovao je svome zavičaju džamiju sa svim pratećim objektima, šedrovanom (česmom), sahat-kulom, karavan-sarajem, hamamom i bazarom. Danas su pored džamije, još djelimično očuvani: lijepo izradjen šedrvan i sahat-kula.

 

Postoje mišljenja da je Husein-pašina džamija gradjena po planovima tada poznatog majstora Harduina koji je projektovao i Mostarski most. U svakom slučaju iako nevelika, džamija predstavlja jednu od najljepših i najskladnijih islamskih bogomolja na Balkanu. Sa svojim 42 metra visokim, vitkim minaretom, sa nekoliko kupola i dvije slijepe, dekorativne kupolice, izvanredno uspjelim spsolsjnim i unutrašnjim dekoracijama, pravo je arhitektonsko remek djelo visokog sklada i originalnosti. U džamiji se čuvaju neki od najljepših islamskih rukopisa kdo nas, kao i više vrijednih starih knjiga, posebno poznat Kuran iz XVI vijeka, a cijela unutrašnjost džamije je zastrta starim, skupocjenim misirskim tepisima.

Pored Husein-pašine ili tzv. Velike Džamije, u Pljevljima se nalaze još tri džamije: Rizvanija blizu Milet-bašte, kao i džamija na Jaliji i iza Vatrogasnog doma.